ส่วนไทยเรียกชนชาติมอญว่า “มอญ” หรือ “ตะเลง” (พัชรินทร์ สิรสุนทร, 2558, หน้า 8) ซึ่งเป็นชื่อที่ชาวพม่าและชาวต่างชาติใช้เรียกพวกมอญในบริเวณพม่าตอนล่างมานานหลายศตวรรษ.

ความสัมพันธ์กับหัวเมืองมอญยุติลงในสมัยรัชกาลที่ 3 เมื่อเมืองมะริด ทวาย ตะนาวศรี ได้ตกไปอยู่ในอำนาจของอังกฤษ ไทยจึงหลีกเลี่ยงไม่เข้ายุ่งเกี่ยวกับหัวเมืองมอญ. ดินแดนหัวเมืองมอญประกอบด้วยเมืองเมาะตะมะ เชียงกราน มะริด ตะนาวศรี ทวาย และเมืองพัน ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของอยุธยา ติดต่อกับอาณาเขตของพม่า ความสัมพันธ์ระหว่างอยุธยากับมอญ มีทั้งลักษณะความสัมพันธ์ทางด้านการค้า การผูกสัมพันธไมตรีด้วยการให้ความช่วยเหลือเกื้อกูลกัน. ความสัมพันธ์ระหว่างสุโขทัยกับเมืองน่าน น่านเป็นเมืองประเทศราชของสุโขทัย ในสมัย พ่อขุนรามคำแหงมหาราช, พระมหาธรรมราชาที่ 1 พระมหา.

ความสัมพันธ์ระหว่างอาณาจักรสุโขทัยกับหัว เมืองมอญ เป็นความสัมพันธ์ทาง เครือญาติ โดยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ทรงยกพระนางสุดาสร้อยดาว พระราชธิดาให้เป็นพระมเหสีของเจ้าฟ้ารั่ว.

ทางตะวันตก มีคนไทยตั้งถิ่นฐานเป็นอิสระอยู่หลายเมือง เช่น เมืองฉอด ซึ่งมีอำนาจเข้มแข็งอยู่กอนสุโขทัย ถัดออกไปเป็นเมืองของชาติมอญ ทางเหนือ มีเมืองในอาณาจักรล้านนา. ใน ประเทศไทย เอง ก็มีการใช้ภาษามอญในการสื่อสารตามชุมชนมอญในจังหวัดต่าง ๆ และแต่ละชุมชนก็มีสำเนียงเฉพาะที่แตกต่างกันไปตามที่อาศัย.